رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ:
لَيْسَ الشَّدِيدُ بِالصُّرَعَةِ، إِنَّمَا الشَّدِيدُ الَّذِي يَمْلِكُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ.[1]
The person who is strong is not strong because he can knock
people down. The person who is strong is the one who controls himself when he is angry.
هنرِ بازی با آتش درون: بررسی خشم در وجود انسان
بازی یک مبتدی با حلقه ای از شعله‌‍‌های آتش، برای خود و اطرافیانش بسیار خطرناک است. تنها یک آتش‌باز ماهر میتواند با حرکات ظریف و تسلط بر حلقه های مرگبار، آنها را به هر سویی که میخواهد بچرخاند و نفس تماشاچیان را در سینه حبس کند. او میتواند این هیولای سوزان را آنچنان رام کند که زوزه کشان در برابر قدرتش سر خم کند.
خشم، هیجانی کاملا طبیعی است و هنگامی به وجود می آید که متوجه شویم دیگران قصد رفتار ناعادلانه، آزار یا تهدید حیات ما را دارند. خشم سالم، برای دفاع از خود در برابر تهدید و ظلم و بی عدالتی لازم است و موجب رشد فردی و اجتماعی میشود. با این وجود، خشم های بیمارگونه، مانند هیولای آتشینی است که در وجود انسان قرار دارد و افراد بدون شناخت آن ممکن است به خود و اطرافیانشان آسیب بزنند. انسان برای کنترل و مدیریت خشم منفی، مانند یک آتش‌باز ماهر، به یادگیری و تمرین و کسب مهارت نیازمند است.
در روایات اسلامی نقل شده است که فردی نزد حضرت رسول الله صل الله علیه و سلم آمد و از ایشان درخواست توصیه کرد. ایشان فرمودند:خشمگین مشو! اما فرد سوال خود را چند بار تکرار کرد ولی حضرت هربار در پاسخ میفرمودند: لَا تَغْضَبْ.[2] رسول الله از تاثیر خشم بر جنبه های مختلف شخصیت انسان آگاه بود و به همین جهت با شناختی که از مخاطب خود داشت، میدانست که اگر او خشم خود را کنترل کند، تغییرات مهمی در زندگی اش ایجاد خواهد شد. لذا هر بار در پاسخ، این جمله را تکرار فرمود.
سوال» آیا ممکن است انسان هیچوقت خشمگین نشود؟ چرا حضرت رسول الله صل الله علیه و سلم آن فرد را از خشمگین شدن نهی فرمودند در حالی که همه انسان ها به صورت طبیعی خشمگین میشوند؟
پاسخ: «َلا تَغْضَبْ » در کلام رسول الله به این معنا نیست که فرد هیچ احساس خشمی را نباید تجربه کند. همه انسان ها به صورت طبیعی خشمگین میشوند و انسان نمیتواند احساس خشم خود را از بین ببرد. امر به اینکه هیچوقت خشمگین نشو، بیش از مقدار توانایی انسان است در حالی که خداوند و رسول الله هیچوقت تکلیفی بیش از توان انسان بر دوش او قرار نخواهند داد (لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا[3]) . اما آیات و روایات مختلف نشان میدهند که منظور حضرت رسول در این روایت آن است که هنگامی خشم به سراغت آمد، نفس خود را کنترل کن و از انجام رفتار پرخاشگرانه پرهیز کن. زیرا ایشان در روایتی دیگر میفرمایند: انسان قوی، کسی نیست که بتواند دیگران را زمین بزند؛ قوی کسی است که بتواند کنترل نفس خود در هنگام خشم را به دست بگیرد.[4]
خشم به عنوان یک واکنش هیجانی بسیار قدرتمند، هم در افکار و هم در رفتار و جسم فرد علائمی ایجاد میکند. این هیجان میتواند به صورت انقباض عضلات، تغییر در تن صدا، بی قراری، فشار دندان ها روی هم و گره کردن مشت ها خود را نشان دهد. رفتارهای متاثر از خشم کنترل نشده، میتواند بر روابط، شغل و میزان رضایت از زندگی افراد تاثیرات مخربی بگذارد. ماجرای دنیل، داستانی واقعی است که آثار ویرانگر خشم کنترل نشده را به خوبی نشان میدهد.
دنیل، جوان 30 ساله ساکن اوهایو، مسئول امور حسابداری یک شرکت بود. او در کار خود با تجربه و حرفه ای بود اما بارها پیش آمده بود که با دیدن اشتباهات کوچک بر سر همکارانش داد میزد، مشتش را روی میز میکوبید و آنها را تهدید میکرد. برخی همکاران نامه‌ای خطاب به رییس شرکت نوشتند و از رفتارهای خشونت آمیز دنیل شکایت کردند. این اولین بار نبود که رفتارهای او منجر به اعتراض همکارانش میشد. رییس شرکت، آقای تامپسون، پس از احضار دنیل از او خواسته بود که به خاطر اعتراض های مداوم کارکنان، یا رفتار خود را کنترل کند و یا مجبور به اخراج او میشود. دنیل انتظار شنیدن واژه «اخراج» را نداشت. او نقل میکند:«وقتی به من گفت اخراجت میکنم خیلی اعصابم خورد شد. بهش گفتم چطور انتظار داری آروم برخورد کنم وقتی یا یک مشت احمق طرفم که مدام خرابکاری میکنن؟ رفتار من هیچ مشکلی نداره. اما تامپسون اصرار داشت که مشکل از منه. منم بهش گفتم که این شرکت پر شده از یه مشت آدم بیشعور و تو هم یکی از همونایی!» آقای تامپسون با شنیدن جملات توهین آمیز دنیل، به او گفت که «تو از حالا اخراجی! از اتاق برو بیرون!» دنیل با شنیدن این جمله، چند لحظه بعد، کاملا قدرت تفکرش را از دست داده بود و تمام صورتش پر از آتش خشم بود. طولی نکشید که همه کارکنان شرکت در دفتر رییس بودند تا جلوی دنیل را بگیرند. اما دیگر دیر شده بود. آقای تامپسون به خاطر ضربه هایی که با دستگاه منگنه به سرش خورده بود، خون آلود روی زمین دراز کشیده بود. خشم، زندگی دنیل را نابود کرده بود. او شغل خود را از دست داد و به سه سال زندان محکوم شد.
نکته مهم: خشم یک هیجان است. هیجانات به دسته‌ای از حالات روانی گفته میشود که زودگذر و موقتی هستند و بر رفتارهای ما تاثیر میگذارند؛ هر فرد در طول روز ممکن است هیجانات مختلفی مثل غم، انزجار، ترس، شادی و … را تجربه کند. این هیجانات علائم فیزیولوژیکی در بدن ایجاد میکنند که مادامی به شکل طبیعی ابراز شوند، مشکلی پیش نمی آید؛ اما اگر هیجانات سرکوب شوند و به صورت طبیعی ابراز یا آزاد نشوند، ممکن است باعث ایجاد علائم جسمی پایدار در بدن شده و سلامت فرد را به خطر بیندازند.
بسیاری از باورهای رایج درباره خشم، اشتباه هستند. در این بخش به 4 مورد از مهمترین باورهای رایج غلط درباره خشم اشاره میکنیم:
- اگر خشم خود را ابراز نکنی دیوانه میشوی: در واقع، اگر کسی به بهانه های مختلف خشم خود را ابراز کند، این رفتار، او را در چرخه خشم قرار داده و به فردی خشمگین تر تبدیل خواهد کرد. باور صحیح این است که تلاش کنید محرک های خشم خود را تشخیص دهید و راه های صحیح ابراز خشم خود را پیدا کنید.
- مردها، در مقایسه با زنان، خشم بیشتری دارند: مردها و زن ها ممکن است از شیوه های متفاوتی برای ابراز خشم خود استفاده کنند یا علائم متفاوتی داشته باشند. اما هیچ شواهد علمی وجود ندارد که تایید کند مردها از زن ها خشم بیشتری تجربه میکنند.
- خشم اصلا خوب نیست: تجربه خشم سالم برای زندگی هر انسانی ضروری است و فواید زیادی دارد. مثلا کسی که خشم خود را به خوبی کنترل میکند، روابط بهتری با دیگران دارد و در برابر تهدیدها و ترس ها میتواند از خود و اطرافیانش بهتر دفاع کند.
- اگر خشم را ابراز نکنی تبدیل به آدمی ضعیف میشوی: درست نیست! در واقع، یک واکنش حساب شده، معقول و دقیق، هم باعث موفقیت بهتر میشود و هم قدرت اثرگذاری بیشتری دارد.
خشم هیجانی طبیعی و قدرتمند در وجود انسان است و میتواند رفتار و افکار فرد را تغییر دهد؛ همچون چاقویی دو لبه است که اگر کنترل شده باشد موجب پیشرفت فردی و اجتماعی شود و اگر کنترل نشود به فرد و اطرافیانش آسیب میزند. آموزه‌های قرآن و سنت که چراغ هدایت مومنان است، بینش های ارزشمندی درباره خشم ارائه کرده است. خداوند متعال میفرماید الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ ۗ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ[5] این آیه شریفه اهمیت کنترل خشم را به خوبی نشان داده و آن را از ویژگیهای محسنین معرفی کرده است. در این مقاله به شناخت خشم پرداختیم و به برخی از باورهای غلط رایج درباره آن اشاره کردیم. در مقالات بعدی به تشخیص محرک‌ها، تکنیک های عملی تقویت آرامش، یادگیری روشهای صحیح ابراز خشم و بهترین شیوه برای تعامل با افراد خشمگین خواهیم پرداخت. انشاالله
[1] Sahih (Al-Albani) Book 57, Hadith 1317
[2] أنَّ رَجُلًا قَالَ لِلنَّبِيِّ صلى الله عليه و سلم أَوْصِنِي. قَالَ: لَا تَغْضَبْ، فَرَدَّدَ مِرَارًا، قَالَ: لَا تَغْضَبْ
Sahih al-Bukhari 6116
[3] بقره 286
[4] لَيْسَ الشَّدِيدُ بِالصُّرَعَةِ، إِنَّمَا الشَّدِيدُ الَّذِي يَمْلِكُ نَفْسَهُ عِنْدَ الْغَضَبِ
Sahih (Al-Albani) Book 57, Hadith 1317
[5] ال عمران 134
