قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ـ صلى الله عليه وسلم ـ ‏

“‏ مَا مِنْ جُرْعَةٍ أَعْظَمُ أَجْرًا عِنْدَ اللَّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَيْظٍ كَظَمَهَا عَبْدٌ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ ‏”‏[1]

the Messenger of Allah (ﷺ) said:

“There is no gulp that brings greater reward with Allah than a gulp of anger that a man swallows (suppresses), seeking thereby the Face of Allah.”

 

در جستجوی جرقه‌ها: چه محرک‌هایی آتش خشم را روشن میکنند؟

چه چیزی شما را خشمگین میکند؟ همسرتان که همیشه با دوستانش وقت میگذراند و دیر به خانه می‌آید؟ فرزند نوجوانتان که تمام اوقاتش را در اینستاگرام میگذراند و هیچوقت به حرفتان گوش نمیدهد؟ مدیرتان که درک نمیکند چقدر برای انجام کارتان تلاش کرده اید و دائما غر میزند؟ همسایه طبقه بالا که هرشب مهمانی دارد و بخاطر سروصداهایش خوابتان نمیبرد؟ راننده‌هایی که ناگهان جلوی شما میپیچند و مجبور میشوید فورا پایتان را روی ترمز بگذارید؟ یا جریمه ای که پلیس برایتان مینویسد در حالی که واقعا شما مقصر نبوده اید؟ در این موقعیتها شاید به خودتان بگویید که صبر کافی است! شاید بخواهید سر فرزند یا همسرتان داد بزنید و تهدیدشان کنید، شاید در خانه همسایه را بکوبید و یک دعوای حسابی راه بیندازید؟ شاید به مدیرتان بگویید که آدم مزخرفی است و حالتان از کارکردن برایش بهم میخورد! آیا این واکنش، مشکل را برای همیشه حل میکند چونکه بهترین و تاثیرگذارترین انتخابی است که میتوانستید انجام دهید؟

حوادث و اتفاقات، نمیتوانند انجام رفتار خشم‌آمیز را توجیه کنند! پس راهکار چیست؟ ما میتوانیم جرقه هایی که آتش خشم را روشن میکنند را بشناسیم تا وقتی که در معرض آن قرار میگیریم، بهترین واکنش را نشان دهیم. در ادامه، محرکهای خشم را معرفی میکنیم. در حین مطالعه، به زندگی روزمره خود توجه کنید؛ به مکانهایی که سر میزنید، آدمهایی که ملاقات میکنید، یا حوادثی که رخ میدهد دقت کنید تا بتوانید با استفاده از موارد زیر محرک های خشم خود را شناسایی کنید.

 

 

 

 

 

 

 

1. رفتارهای ناعادلانه دیگران

معمولا وقتیکه انسانها با یک رفتار ناعادلانه مواجه میشوند، احساس آزردگی، عصبانیت و خشم را تجربه میکنند. یکی از محرکهای خشم، مواجهه با همین نوع رفتارها است. برای مثال فرض کنید شما به همکلاسیتان در انجام تکالیف کمک کرده اید و پاسخ سوالات را به او داده اید. بعد از اینکه استادتان نمره ها را اعلام کرد، متوجه میشوید که تنها نصف نمره را دریافت کرده اید در حالی که همکلاسیتان نمره کامل را گرفته است. ممکن است نسبت به استادتان خشمگین شوید چونکه فکر میکنید استادتان آدم بی انصافی است و بر اساس سلیقه شخصی نمره میدهد.

رفتارهای مبتنی بر تبعیض، بی عدالتی، تعصب، نژادپرستی و ملی گرایی تاثیر عمیقی بر پاسخ های هیجانی میگذارند و میتوانند منجر به بروز خشم شوند. این پاسخ های هیجانی از فردی به فرد دیگر متفاوت است اما افراد در بسیاری از مواقع، از اینکه نمیتوانند به راحتی شرایط را تغییر دهند احساس ناتوانی میکنند و به همین دلیل خشم همراه با نا امیدی به سراغشان می آید.

اما همیشه ماجرا به این سادگی نیست! گاهی اوقات از رفتار ناعادلانه دیگران خشمگین میشویم در حالی که واقعا رفتاری ناعادلانه سر نزده است بلکه برداشت ما از رفتار آنها چنین بوده است. ما گاهی به جای اینکه نقش عوامل بیرونی در بروز رفتار دیگران را در نظر بگیریم، تلاش میکنیم رفتار مشاهده شده را به ویژگیهای شخصیتی و نیت درونی فرد نسبت دهیم. این الگوی فکری یکی از خطای شناختی است که به آن خطای بنیادی اسناد[2] گفته میشود. برای مثال: تصور کنید در حال رانندگی هستید و یک اتوبوس جلوی ماشین شما در حال حرکت است. اتوبوس ناگهان پا روی ترمز میگذارد و به خاطر توقف در وسط خیابان، پشت سرتان ترافیک ایجاد میشود. ممکن است پیش خود فکر کنید که راننده اتوبوس عجب آدم احمقی است! دستتان را روی بوق ممتد میگذارید اما اتوبوس همچنان ایستاده است! وقتی پیاده میشوید تا بابت توقف ناگهانی وسط خیابان، درسی حسابی به او بدهید، متوجه میشوید که یک عابرپیاده سالمند و نابینا به آرامی در حال رد شدن از جلوی اتوبوس است. احتمالا با دیدن این صحنه، خشمتان فروکش میکند و تصورتان درباره راننده اتوبوس تغییر میکند!

خطای بنیادی اسناد در این موقعیت منجر میشود که نقش عوامل بیرونی که باعث توقف اتوبوس شدند را در نظر نگیرید و راننده اتوبوس را مقصر بدانید. خطای بنیادی اسناد، منجر به سوتفاهم و قضاوت اشتباه میشود و در نهایت واکنش هیجانی خشم را تحریک میکند. این خطای شناختی باعث میشود تا عوامل بیرونی که منجر به بروز رفتاری خاص در دیگران شده را در نظر نگیریم و در بسیاری از مواقع فکر کنیم که دیگران نیت شومی دارند یا قصد انجام رفتاری ناعادلانه دارند و به ما ظلم میکنند؛ همین تصور، منجر به تحریک خشم خواهد شد. بهترین واکنش به موقعیت مذکور، یا هر موقعیتی که از عوامل مختلف بیرونی آگاه نیستیم، عمل به توصیه ای است که حضرت رسول الله صل الله علیه و سلم میفرمایند: مَا مِنْ جُرْعَةٍ أَعْظَمُ أَجْرًا عِنْدَ اللَّهِ مِنْ جُرْعَةِ غَيْظٍ كَظَمَهَا عَبْدٌ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ. درواقع افزایش همدلی و تلاش برای درک عوامل بیرونی که منجر به بروز رفتارهای مختلف در دیگران میشود، به کظم غیظ و تسکین خشم کمک خواهد کرد که در نهایت همین عمل منجر به کسب رضایت خداوند متعال و آرامش بیشتر در زندگی مومنان خواهد شد.

 

2. فشار کاری و محدودیت‌ زمانی

دنیای امروز با شتابی بالا در حال تغییر است. افراد برای تامین نیازهای خود در کوتاه‌ترین زمان ممکن، وظایف مختلف را به طور همزمان اجرا میکنند و به همین خاطر فشار زیادی بر ایشان تحمیل میشود. مثلا هنگامی که صبح با تاخیر از خانه خارج میشوید اما به خاطر قرار گرفتن در یک ترافیک سنگین، متوجه میشوید که قرار است دیر به محل کار برسید! یا هنگامی که سرکار هستید و در اوج سرشلوغی، یکی از دوستانتان مدام زنگ میزند! به طور کلی حوادث غیرمنتظره و تاخیرها و وقفه هایی که در نظم امور روزانه شما خلل ایجاد میکنند، زمانتان را هدر میدهد و در نهایت ممکن است خشمتان را برانگیخته کند.

نکته: برای فعالیتهای روزانه تان محدودیت تعیین کنید. مثلا میتوانید با خانواده، دوستانتان صحبت کنید تا فقط در ساعات غیرکاری با شما تماس بگیرند. هنگامی که پیش خانواده تان هستید، تلفن های کاری را نادیده بگیرید. اما به هر حال، باید بدانیم که حوادث غیر منتظره بخش اجتناب ناپذیر زندگی هستند و هیچوقت از بین نمیروند.

 

3. مشکلات جسمی

یکی از عواملی که خشم را تحریک میکند، طولانی شدن مدت بیماری، نبود درمان فوری برای بهبود وضعیت سلامتی و انباشت احساس درماندگی است. هنگامی که افراد دچار آسیب، مشکلات جسمی  و یا بیماری میشوند، ممکن است احساس ناتوانی و تحریک پذیری بالایی را تجربه کنند. محدودیت های دوران بیماری، مانع از انجام فعالیت هایی میشود که فرد زمانی از آنها لذت میبرده است؛ همین امر در طولانی مدت، احتمال وقوع پرخاشگری را افزایش خواهد داد. هنگامی که طول مدت بیماری افزایش یابد، احساس درماندگی و آسیب پذیری بر فرد غلبه میکند و کنترل هیجانی خود را از دست میدهد.

اما بلاها و مصیبت های دنیوی برای مومنان، معنایی دیگر دارد. بنابر روایات موجود در سنت که از حضرت رسول الله نقل شده است، مومنان در زندگی خود دائما با بلاهای مختلف دنیوی در حال آزمون هستند و همین موجب میشود که در نهایت با نفسی پاک، در جنت به ملاقات با پروردگار بروند. حضرت رسول الله صل الله علیه و آله میفرماید: “‏ ما يزال البلاء بالمؤمن والمؤمنة في نفسه وولده و ماله حتى يلقى الله تعالى وما عليه خطيئة‏”‏ [3]

“A Muslim, male or female, continues to remain under trial in respect of his life, property and offspring until he faces Allah, the Exalted, with no sin record

 

 

 

4. قربانیان خشم

آسیبی که خشونت یا دیگر انواع تعرض بر قربانیان خود میگذارد بسیار جدی است. گاهی اوقات افراد، رفتار پرخاشگرانه ای که تجربه کرده اند را تکرار میکنند؛ یعنی ممکن است کسانی که به مدت طولانی قربانی خشم بوده اند، رفتارهای پرخاشگرانه نشان دهند. انواع مختلف خشونت همچون خشونت خانگی، کلامی، ضرب و شتم، کودک آزاری، ترومای جنگ، تجاور جنسی، سالانه شمار زیادی از افراد را قربانی میکند.

 

 

فعالیت»

برای یافتن شیوه های مناسب کنترل خشم، باید مهمترین محرک های خشم خود را بشناسیم. در جدول زیر، لیست برخی از محرک های خشم نوشته شده است. در صورتی که هر کدام از موارد زیر خشم شما را بر می انگیزد، در ستون دوم بر اساس میزان شدت محرک، از شماره یک تا پنج نمره دهید. در ستون سوم به میزان تکرار آن از یک تا پنج نمره دهید. در صورتی که محرک خاصی مدنظرتان است، نام آن را در لیست اضافه کنید.

( راهنمای نمره دهی: برای مثال، عدد یک در ستون دوم به این معنا است که هیچوقت چنین محرکی خشم شما را برانگیخته نمیکند. عدد 3 به این معناست که معمولا این محرک باعث خشم شما میشود. 5 یعنی این محرک همیشه باعث خشم شما میشود. در ستون سوم: عدد یک یعنی این اتفاق معمولا رخ نمیدهد. عدد 3 یعنی در طول هفته ممکن است گاهی رخ دهد. عدد 5 یعنی هرروز با این محرک مواجه میشوید.)

 

نام	شدت محرک	میزان تکرار
کسی که سوالات بی ادبانه میپرسد	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
فردی که درباره مسائل مهم شوخی میکند.	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
کسی که پول شما را قرض گرفته اما برنمیگرداند.	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
قرارگرفتن در مکان هایی که احساس میکنید در آن گیرکرده اید.	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
سروصدای بلند کسانی که باید در یک محیط ساکت باشند. مثل سینما	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
مکان هایی که خاطرات بد را یاداوری میکنند.	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
منتظر ماندن در محل قرار برای مدت طولانی	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
گیر کردن در ترافیک	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
فروشگاه های شلوغ	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
حمل و نقل عمومی شلوغ	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
شرایط بد محل کار	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
منتظر ماندن در صفهای طولانی	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
خستگی	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
تنهایی/ تنها ماندن	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
گرسنگی	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
همسایه یا هم اتاقی بی نظم	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
رفع خرابکاری هایی که دیگران ایجاد کرده اند.	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
قرارگرفتن در حالت انتظار پشت خط تلفن	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
نام	شدت محرک	میزان تکرار
پشت سرتان حرف میزنند یا شایعه پراکنی میکنند	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
دزدیده شدن اموال یا دارایی ها	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
خدمات رسانی ضعیف به مشتریان	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5
تو را مقصر بدانند بدون اینکه اشتباهی کرده باشی.	1 2 3 4 5	1 2 3 4 5

 

[1]  Sunan Ibn Majah 4189

[2] The fundamental attribution error

[3] Riyad as-Salihin 49